Tijdens het lezen van Pallieter (1916) ervaar ik geen intellectuele voldoening, ben ik niet nieuwsgierig naar de ontwikkeling van het verhaal, bevind ik me niet in wat heet la Flandre profonde aan het begin van de vorige eeuw, word ik niet naar de heimat gevoerd - geen idee, trouwens, wat dat laatste in mijn tijd zou kunnen betekenen.

Pallieter vertolkt wat ik zo bijzonder vind aan literatuur die me beklijft: hoe taal en ritme gedachten en gevoelens stuwen tot manische hoogten of depressieve diepten of die twee uitersten tegelijk: 'Heel hun leven lag daar schamel en bloot onder Gods grooten hemel. Van den hemel hing het alles af. Den Hemel vol dood en leven, kwaad en goed, vuur en ijs, hitte, zon en lavende waters.'

Toch kent Pallieter niet de diepgang van een complexe persoonlijkheid. Hij is louter en alleen manische levenskunstenaar, zonder concreet beroep, vrijbuiter, wereldse outcast, de lokale ­Zorbas (de Griek), passionele liefhebber van vrouw en natuur, bourgondiër, door iedereen graag gezien. Voor Pallieter is de vrouw louter lustobject. Hij vereert haar, dat wel.

Lichaam

Er bestaan ontiegelijk veel romans die waarschuwen, die onze vreemdheid aan wereld en gemeenschap beklemtonen, die gaan over ziekte, dood, oorlog of moeizame liefdes. Maar boeken die het leven vieren, zijn uitzonderlijk. Helemaal zeldzaam is literatuur die uitsluitend het leven, en al wat is, extatisch bejubelt. Dat leven is voor Pallieter van het lichaam, van de zintuigen die alles wat buiten ons is naar binnen zuigen en begroeten, weg van het geneuzel, de enge kamer. Is dat geloofwaardig? Nee, Pallieter is een kinderboek voor volwassenen, op voorwaarde dat zij het spelende kind hebben bewaard en nog een lichaam hebben.

Ik hou in de hedendaagse literatuur niet van tussentaal die een of ander Vlaams suggereert, die met in onbruik geraakte woorden en archaïsche zinsconstructies authenticiteit claimt of, net helemaal anders, tongue in cheek lollig wil zijn. Maar Felix Timmermans zingt meer dan honderd jaar geleden eenvormig en voluit in zijn Lierse dialect. Hij doet dat vooral in de dialogen, en dat is rijkdom, want dit Kempens leent zich uitstekend tot de spontane directheid, de schaamteloosheid en de sappigheid waarmee de personages op elk moment, dus ook in hun taal, ontspruiten, alsof elke dag de eerste lentedag is. 'O, aarde mè a duzend borste, wannier zulde ma verzadige? Nooit ni!'

Wie dat wil, kan uit Pallieter een ideologie puren, of voor wie dat woord te groot is: een mensbeeld dat zonder marge over het wereldbeeld schuift. Die gaat niet naar binnen in yoga of meditatie, maar naar buiten. Die leert van Pallieter iets wat vandaag door sommigen (of velen) als heel on-Vlaams wordt gepropageerd: liefde voor het onbekende. Pallieter trekt met vrouw en kroost de wijde wereld in nadat hij vier Bohemers heeft ontmoet. Er is immers nog zoveel vreemds om zich aan te laven. Hij gaat om met bomen en dieren als zijn gelijken. En hij is in zijn tijd niet bang voor nieuwigheden, zodat Pallieter hoog vanuit een vliegtuig al wat is in één beweging kan grijpen en zelfs vanuit een mystieke ervaring denkt te begrijpen. 'Pallieter zijn ziel groeide van geluk; zoo op de open lucht te zitten, een deel van den wind te zijn, doorzinderd en omringd te worden van licht en lucht, en er doorheen te schuiven en te snijden als een pijl, op weg naar iets eeuwigs! Hij was als zat van ruimte! En daaronder lag de wereld zoo schoon en innig van zon en van koleur, zoo vol, zoo volstrekt, machtig en heilig als het einde aller dingen.'

Fillesoof

Pallieter revolteert op de makkelijkste en tegelijk de moeilijkste manier door te zijn, want: 'Fillesoof zijn is ni schrijve, mor is leve!'. Mijn eerste inleiding in de filosofie werd gegeven door de beminnelijke professor Jean Verhaeghe die ons keer op keer probeerde te leren dat we waarheid, met het oog op een goed leven, dan wel moesten zoeken, maar haar vooral moesten doen. Een opdracht waarin ik schielijk ben tekortgeschoten. Maar morgen verander ik mijn leven.

Lange tijd werd beweerd dat Pallieter van een enorme kneuterigheid is, met de diepgang van een sauspan. Timmermans heeft aan deze receptie zelf bijgedragen door het enorme wereldwijde succes van zijn debuutroman te exploiteren en zijn boek plat te slaan tot een folkloristisch uithangbord. Dat werd hem niet in dank afgenomen. Ook liet hij zich met gemak inlijven door een bepaald Vlaams gedachtegoed. Hij had kunnen leren van zijn grootste kind, Pallieter, de dagenmelker. Die zou nooit een boek schrijven, maar als hij er één had geschreven, zou hij het laten waaien, zonder het achterna te hollen.

Alleen de roman zelf maakt het motief ervan waar. Pallieter is vakantie in eigen hoofd. Een psychedelische trip, soms. Hier en daar is het geluk van Pallieter ondraaglijk. Het motief is het geluk dat schittert in de taal zelf. Over deze levensvreugde kan je niet schrijven zonder er een zwakke imitatie van te zijn, dus moet het boek worden gelezen en ervaren. Ik denk dat het de derde keer was dat het boek tot mij sprak. En opnieuw was het alsof er een bloem uit mijn oor groeide.

(Tip: Er bestaan gekuiste en dus gemanipuleerde versies van de roman. Lees de editie van uitgeverij ­Polis, bezorgd door Wendy Lemmens en met het fraaie en onderlegde nawoord van Kevin Absillis.)

David Nolens (47) is schrijver. Zijn jongste roman is De waan van Cotard.

Lieselot Moed (33) is een Nederlandse illustrator.

Deze zomer laat elke week een schrijver zijn licht schijnen op een zelfgekozen werk uit de nieuwe literaire canon van de KANTL. Op literairecanon.be/blinde-vlek kunt u zelf het 51ste canonboek kiezen.

Klara heeft 50 podcasts over de nieuwe canon op klara.be.

Verberg tekst

De jonge schrijver Felix Timmermans verging het zoals het veel eerder de debutant Hendrik Conscience was vergaan. Ze werden gecensureerd. Of liever, ze schrapten zelf sensuele passages en onorthodoxe visies op het katholicisme uit respectievelijk Pallieter (1916) en In 't Wonderjaer (1837). De katholieke kerk was toen nog zeer invloedrijk. Zelfcensuur was het alternatief voor literaire en sociale marginalisering, toch voor wie er, ook om commerciële redenen, voor koos om niet buiten de dominante consensus te stappen.

Het gevolg is dat generaties lezers het met 'corrupte', versuikerde versies moesten stellen, wat ook de beeldvorming over die romans ernstig heeft vertekend. Daarom alleen al verdient Pallieter na honderd jaar de tekstkritische editie die Kevin Absillis en Wendy Lemmens (Universiteit Antwerpen) nu uitbrengen. De gerestaureerde versie toont volop de literaire kracht en betekenis van de roman. Tegelijk relativeert ze ook het wat achterdochtige gejammer in Absillis' lange nawoord over de onderschatting van Pallieter. Want als van een zo vitalistische roman de scherpe kantjes worden weggevijld - waartoe Timmermans ook zelf bijdroeg met zijn merchandising - mag het niet verwonderen dat er nu vooral een beeld van folkloristische boerenleut overblijft, dat past in klassieke clichés over de 'bourgondische' Vlaming.

Huifkar

Pallieter was de eerste grote roman van de Lierenaar Felix Timmermans (1886-1947). Hij verscheen midden in de Eerste Wereldoorlog. Het is de kroniek van de levensgenieter Pallieter, die zich allerminst wil plooien naar de orthodoxie, laat staan de dwang tot productiviteit - het is niet duidelijk waarvan Pallieter leeft, al heeft hij wel een meid. In de Netevallei beleeft hij de schepping volop als een ecologische en antiburgerlijke utopie, ook seksueel ('onvoorziene liefde smokt het best'). Hij krijgt er nooit genoeg van: 'O, aarde mè a duzend borste! wannier zulde ma verzadige? noot ni!' Zijn vitalistische elan is zelfs letterlijk te nemen: zijn vrouw Marieke bevalt van een drieling. Aan het eind trekt hij met zijn gezin in een huifkar 'de wijde wereld' in (en neemt hij zich voor om zijn meid 'mè ne neger' te doen trouwen). Dat op zich spreekt al tegen dat Pallieter zou te reduceren zijn tot retrograde nostalgie.

Het is maar de vraag of Kevin Absillis Pallieter een dienst bewijst met de manier waarop hij de misvattingen over de roman wil ontkrachten. Dat doet hij door het boek nadrukkelijk te verbinden met het modernisme en met name de historische avant-garde, het expressionisme of het futurisme, al was het maar omdat in de roman ook treinen en vliegtuigen voorkomen die door Pallieter allerminst als tekenen van verderf worden afgewezen. De typografie op het omslag van deze nieuwe editie wijst ook in die richting, al koos Timmermans zelf voor een veel klassieker omslag met een eigen, bucolische gravure.

Telegraaf

Zoals de dichter en criticus Paul van Ostaijen opmerkte: het is niet omdat literatuur melding maakt van nieuwigheden als de telegraaf of het vliegtuig, dat het daarom moderne literatuur is. De passage waarin Pallieter met een vliegtuig meevliegt, brengt wel een nieuw motief in de Vlaamse literatuur, zeker in de onbevangenheid waarmee het een plaats krijgt in de roman. Maar het tochtje celebreert niet de snelheid, de dynamiek of het technische vernuft (laat staan, zoals bij de Italiaanse futuristen, het gewelddadige potentieel), wel het nieuwe, letterlijk extatische perspectief dat het voor Pallieter opent op de goddelijke schepping.

Wellicht is het nuttiger om de moderniteit van Pallieter te bekijken vanuit andere literair-historische referenties, zoals het debat in de jaren twintig over het expressionisme, waarin onder meer de op stedelijkheid en abstractie gerichte, 'strenge' school van Van Ostaijen het moest afleggen tegen het landelijk georiënteerde expressionisme als dat van Permeke.

Veel moraliserende oordelen horen daar niet bij. Pallieter wordt vooral te weinig gelezen, en als het van Absillis afhangt, moeten folkloristen en centennationalisten ver weg blijven van deze Pallieter die vandaag 'de hardwerkende Vlaming' zou ridiculiseren, Uplace en Oosterweel zou verketteren en voor Syrische vluchtelingen als 'bruur' boterhammen met 'plattekees' en 'radeskes' zou smeren.

Bij de 'authentieke' Pallieter horen de toenmalige spelling en het Lierse dialect. Die vergen wat gewenning bij het lezen. De uitgave moet het ook zonder verklarende woordenlijst stellen, en wel om een even principieel als niet-academisch argument: trots. Bij edities van Louis Paul Boon of William Faulkner is daar ook geen sprake van, zeggen de tekstbezorgers. Jammer, want zo kan de hedendaagse lezer slechts raden wat bijvoorbeeld die 'Lievevrouwkensdagen' in de eerste zin van het boek zijn.

Polis, 304 blz., 19,95 €

De auteur: een veel gelauwerde, maar ook omstreden Vlaams schrijver.

Het boek: heruitgave van een in zijn tijd ook internationaal bijzonder succesvolle Vlaamse roman in zijn originele vorm.

ONS OORDEEL: Pallieter (1916) verdient een herontdekking, maar deze uitgave toont ook aan dat het debat over de roman nog niet is afgelopen.

Verberg tekst

Felix Timmermans (1986-1947) was jarenlang de bekendste schrijver van Vlaanderen. In zijn roman ‘Pallieter’ (uit 1916) beschrijft hij in sappig Vlaams de avonturen van de gelijknamige natuurmens die de vrijheid hoog in het vaandel heeft en zich verzet tegen burgerlijkheid en materialisme. Hermann Hesse en Rilke roemden het vitalisme van deze roman en de frisse natuurbeschrijvingen. Precies honderd jaar na de eerste druk verschijnt deze jubileumeditie (inmiddels een 45e druk), die werd bezorgd en van een nawoord voorzien door de letterkundigen Wendy Lemmens en Kevin Absillis. De laatste, docent moderne Nederlandse literatuur aan de Universiteit Antwerpen, brengt de receptiegeschiedenis van ‘Pallieter’ en het literaire profiel van zijn schepper helder voor het voetlicht. Hij blaast het stof dat in honderd jaar literaire kritiek op ‘Pallieter’ is neergedaald af en tekent Timmermans als de schrijver die het Vlaamse karakter zo goed wist te treffen, dat de literaire elite zich ervoor ging schamen: de prijs die je voor publiek succes betaalt! Verberg tekst